Indoevropski jezici danas
Rasprostranjenost i brojke
Indoevropska porodica jezika je danas najrasprostranjenija porodica jezika u svetu, kako po geografskim prostranstvima koje obuhvata, tako i po broju stanovnika. Prisutna je u Evropi, Aziji, obema Amerikama i malim delom u Africi. Nekim indoevropskim jezikom kao maternjim govori skoro 3 milijarde ljudi, što je oko 47% svetskog stanovništva. Ostalih 53% svetskog stanovništva govore jezicima koji pripadaju nekoj od oko 150 ostalih porodica jezika ili nekim od oko 75 jezika izolata (jezici koji ne pripadaju nijednoj današnjoj porodici jezika).
Od 10 najrasprostranjenijih jezika u svetu, šest su indoevropski: španski (406 miliona), engleski (335 miliona), hindi (260 miliona), portugalski (202 miliona), bengalski (193 miliona) i ruski (162 miliona). Od neindoevropskih jezika, na listi su kineski (1.197 miliona), arapski (223 miliona), japanski (122 miliona) i javanski (84,3 miliona). Nije na odmet pomenuti i da se na 11. mestu nalazi nemački, takođe indoevropski jezik, sa oko 83,8 miliona govornika.
Broj indoevropskih jezika nije tako lako odrediti, kao što nije lako odrediti ni broj jezika u svetu. Nama dobro poznata situacija srpskog, hrvatskog, bošnjačkog i crnogorskog jezika pokazuje koliko je ponekad teško povući crtu između dijalekta i jezika, a to nije jedina takva situacija u svetu. Istu situaciju možemo naći u Indiji i Pakistanu čiji se jezici hindi (Indija) i urdu (Pakistan) u lingvistici često smatraju samo varijantama istog jezika, gde urdu pokazuje mnogo veći uticaj arapskog zbog muslimanske većine u Pakistanu.
Summer Institute of Linguistics, koji uređuje web-stranicu Ethnologue, navodi cifru od 436 živih indoevropskih jezika. Ovu cifru treba uzeti sa velikom rezervom, pošto Ethnologue, primera radi, u zapadnogermanskoj gornjonemačkoj grani osim nemačkog, navodi i švapski, valserski, huterski, majnfranački i druge jezike koji se inače najčešće posmatraju kao dijalekti nemačkog.
Podela indoevropskih jezika
Nijedna podela indoevropskih jezika nije savršena. Do prve polovine 20. veka najučestalija je bila podela na dve velike grupe: kentum grupu i satem grupu. I danas se ova podela često sreće u knjigama o indoevropeistici, mada često sa izvesnim izmenama, dopunama i ograničenjima.
Ova podela se zasniva na refleksima praindoevropskih velara. U praindoevropskom su postojale tri grupe velarnih konsonanata: obični velarni konsonanti (/k/, /g/, /gh/), palatovelari (/ḱ/, /ǵ/, /ǵh/) i labiovelari (/kw/, /gw/, /gwh/). Smatra se da nijedan savremeni indoevropski jezik nije zadržao sve tri grupe velara, mada pojedini stručnjaci smatraju da albanski jeste. Na osnovu toga kako su se velari razvijali u jezicima ćerkama, indoevropski jezici su podeljeni u dve grupe.
Prvu grupu sačinjavaju jezici koji se uglavnom prostiru na zapadu indoevropskog areala – germanski, keltski, italski, grčki, toharski i anatolijski jezici. Oni su izjednačili palatovelare i obične velare i dobili samo obične velare. Drugu grupu sačinjavaju satem jezici koje uglavnom sačinjavaju jezici iz istočnog areala indoevropskih jezika – baltički jezici, slovenski jezici, indo-iranski jezici, jermenski jezik, albanski jezik, a moguće da tu spadaju i pojedini slabo posvedočeni paleobalkanski jezici poput tračkog, dačkog i ilirskog, koji su se na Balkanu govorili pre doseljavanja Slovena. Ovi jezici su preobrazili praindoevropske labiovelare u obične velare, a palatovelare su preobrazili u sibilante.
Praindoevropska reč za “sto” (100 kao broj) – *ḱm̥tom – imala je u sebi palatovelar /ḱ/ koji je u kentum jezicima dao običan velar /k/; otud latinsko centum (klasični latinski izgovor /ˈkentum/. Po toj reči su kentum jezici i dobili naziv. Ista praindoevropska reč je u avestijskom dala satəm po kome su satem jezici dobili naziv.
Ovakvom podelom je povučena jasna granica istok-zapad između indoevropskih jezika, koja je razbijena otkrićem toharskih jezika koji su se govorili na istoku indoevropskog areala, a bili su kentumski jezici. Kasnije je u ovu podelu dodato da je satemizacija indoevropskih jezika bila inovacija koja nije obuhvatila toharske jezike. Isto tako baltoslovenski jezici pokazuju ograničenu satemizaciju, što neki stručnjaci tumače time da su oni rano u procesu satemizacije povučeni u kentumski areal, što se dodatno objašnjava velikom povezanošću slovenskih jezika sa germanskim i keltskim jezicima.
Ova podela je zasnovana više na jezičkim promenama nego na genetskoj srodnosti jezika. Po genetskoj srodnosti, indoevropski jezici se mogu lakše podeliti na deset do dvanaest grupa. Grupe jezika koje možemo naći u svakoj podeli su: anatolijski jezici, toharski jezici, jermenski jezik, grčki jezik, italski jezici, keltski jezici, germanski jezici, indo-iranski jezici. Problem nastaje kod klasifikacije baltičkih i slovenskih jezika. Veliki broj stručnjaka smatra da su oni nastali od istog prajezika – prabaltoslovenskog i da stoga možemo govoriti o baltoslovenskoj grupi jezika. Drugi smatraju da takvog zajedničkog prajezika nikad nije bilo, već da ti jezici dele veliki broj karakteristika zbog kasnijeg zajedničkog razvoja, i da se stoga čisto genetski mora govoriti o baltičkim i slovenskim jezicima kao odvojenim grupama, dok se u pogledu jezičke promene može posmatrati određeni period njihovog zajedničkog razvoja koji možemo nazvati baltoslovenskim. Dobar pregled različitih teorija i pogleda na ovu problematiku daje Radosav Bošković u knjizi Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika, koju je priredio Radojica Jovićević.
Drugi problem predstavljaju reliktni i slabo ili nikako posvedočeni paleobalkanski jezici – ilirski, trački, dački, pelazgijski i (staro)makedonski (koji nema nikakve veze sa današnjim slovenskim makedonskim jezikom). S obzirom na to da su poznati samo na osnovu nekoliko natpisa i ličnih imena, možemo samo biti sigurni u njihovo indoevropsko poreklo, ali ne i u njihovu pripadnost nekoj od ranije pomenutih većih grupa indoevropskih jezika. Zato se oni često ili potpuno izostavljaju iz ovakvih podela indoevropskih jezika, a pominju kasnije; ponekad se navode zasebno, kao izolati poput grčkog, jermenskog i albanskog, dok ih Vanja Stanišić u svom Uvodu u indoevropsku filologiju grupiše u starobalkanske jezike.
Autor: Dejan Antić (Katedra za skandinavistiku, Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu)
Literatura:
Clackson, J. (2007). Indo-European Linguistics. New York: Cambridge University Press.
Станишић, В. (2006). Увод у индоевропску филологију. Београд: Чигоја штампа.
Kapović, M. (2008). Uvod u indoeuropsku lingvistiku. Zagreb: Matica hrvatska.
Ovo delo je licencirano pod uslovima licence Creative Commons Autorstvo-Nekomercijalno-Bez prerada 3.0 Srbija